درباره «پرنده نگری»، یک تفریح نوین پرطرف‌دار

فاطمه خلخالی استاد | شهرآرانیوز؛ تازه می‌فهمی دور و برت چه چیز‌هایی بوده! تصور کنید یکی از دوستانتان به شما پیام بدهد: «بیا امروز بریم پارک ملت پرنده نگری.» چقدر احتمال دارد این‌طور جواب بدهید: «کی حوصله داره آخه؟ من حال پرنده نگری ندارم. بیا بریم کمی گپ بزنیم.»؟

به هر حال، برای ما که هنوز به پرنده نگری به چشم یک تفریح نگاه نمی‌کنیم، احتمال این طور جواب دادن می‌رود. یک فعال حوزه پرنده نگری به ما می‌گوید: «پرنده نگری بسیار لذت بخش است، اما برای کسانی که آن را تجربه کرده اند. در غیر این صورت، با خودت فکر می‌کنی این کار چقدر می‌تواند سخت و رنج آور باشد.»

مرتضی منفرد معتقد است پرنده نگر‌ها آدم‌های مفیدتری در زندگی می‌شوند، چون حواس شنوایی و بینایی و قدرت تمرکز خود را تقویت می‌کنند. او می‌پرسد: «ما در زندگی مان به صدای چند پرنده بادقت گوش کرده ایم و آن را به خاطر سپرده ایم؟ بیشتر آدم‌ها وقتی به طبیعت می‌روند موسیقی گوش می‌کنند، ولی هنگام پرنده نگری، سعی می‌کنی ساکت باشی و صدای طبیعت را بشنوی. این یک تجربه متفاوت است. تازه می‌فهمی دور و برت چه چیز‌هایی بوده که تا به حالا بهشان توجه نمی‌کرده ای.»

 

منفرد به همراه علی خانی و هنگامه صدرایی از ۲ سال پیش، انجمن پرنده نگری خراسان را راه اندازی و تا امروز حدود ۲۰ تور برای علاقه‌مندان برگزار کرده اند و مخاطبان را اغلب به زیستگاه‌های تالابی اطراف شهر برده اند. این انجمن دست کودکان را هم گرفته و به بوستان‌های سطح شهر برده است تا به آن‌ها بگوید این تفریح را حتی می‌توانند نزدیک خانه‎شان انجام دهند و حتی توی حیاط منزلشان یا از پشت پنجره آپارتمان.

انجمن پرنده نگری خراسان تاکنون ۱۲۶ گونه پرنده را در زیستگاه‌های مختلف مشهد و در پایش‌های غیررسمی مشاهده کرده است. به گفته منفرد مکان‎هایی که درختان کهن سال دارند زیستگاه خوبی برای استراحت، تغذیه و رهاسازی پرندگان هستند. در واقع، ارتفاع زیاد و تاج بزرگ درختان کهن سال به پرندگان احساس امنیت می‌دهد. البته وسعت منطقه و تعداد درختان هم در جذب پرندگان مؤثر است. این فعال حیات وحش می‌گوید: «زیستگاه عمده پرندگان پارک ملت است، هم به دلیل وسعت و هم تنوع زیاد درختان. آن استخر مصنوعی داخل پارک، خود، نقطه‌ای است برای جذب پرندگان آبزی. برای نمونه، ما یک نوع مرغابی به نام تنجه را ۴ سال پیش در پارک ملت دیدیم که در زیستگاه‌های شهری خیلی کم مشاهده می‌شود. یا «آبچلیک» و «اَبیا» را در زیستگاه‌های دیگر نمی‌بینیم، اما اینجا به دلیل آب می‌آیند. بعد از آن، بوستان وکیل آباد تنوع خوبی دارد و بعد از آن هم دانشگاه فردوسی.»

با توجه به اینکه پرنده نگری سابقه چندانی در کشور و شهر ما ندارد، هنوز به بسیاری از مکان‌ها توجهی نشده است و بی تردید نقاط دیگری هم هستند که زیستگاه‌های مناسبی برای پرندگان باشند. برای نمونه، در بوستان بهار، رکوردی از یک نوع مگس گیر ثبت شده است که بسیار باارزش است. به گفته منفرد، این رکورد را یکی از کارمندان شهرداری که علاقه‌مند به پرنده نگری است ثبت کرده است.

 

پرنده نگر‌ها خوب به یاد دارند که در زمستان سال ۹۵ اتفاق نادری در مشهد افتاد و بعد از ۱۵ سال در ایران، تعداد زیادی پرنده بال لاکی در شهر دیده شد به طوری که علاقه‌مندان زیادی برای دیدن این رویداد به مشهد آمدند. این اتفاق‌ها جزو هیجانات پرنده نگری است.  به همین دلیل است که این تفریح در سطح جهان علاقه‌مندان بسیاری دارد و پرنده نگر‌ها برای دیدن گونه‌های نادر و کمیاب، پای در سفر‌های طولانی می‌گذارند. به گفته مرتضی کشاورز که ۶ سال است پرنده نگری انجام می‌دهد، جامعه پرنده نگری در جهان به ویژه در اروپا جامعه بزرگی است. برای نمونه، در انگلستان حدود

 

با این حساب، در مکان‌هایی که زیستگاه‌های مناسبی برای پرنده‌ها هستند، تأثیر مستقیم آن بر صنعت گردشگری دیده می‌شود. کشاورز می‌گوید: «مناطق جنوب ایران جای مناسبی برای پذیرایی از پرندگان در فصل مهاجرت است و گردشگران و پرنده نگر‌های زیادی آنجا می‌روند تا شاهد گونه‌هایی باشند که فقط یک بار در سال در ایران مشاهده می‌شوند. در همین بندرعباس و میناب کسانی را سراغ دارم که بخش عمده‌ای از درآمدشان از اجاره دادن قایق و منزل و مکان استراحت تامین می‌شود. حتی دوستانی داریم که راهنمای پرنده نگر‌های خارجی هستند.»

 

او ایران را مکان مناسبی برای جذب پرنده نگر‌های خارجی می‌داند: «ایران کشور چهارفصل است. جنگل و دریاچه‌های آب شیرین وسیع و کویر و سواحل مشرف به اقیانوس دارد که هرکدام از این اقلیم ها، خود، پذیرای یک شکل خاص از پرنده هاست. یک پرنده هم داریم که در سراسر دنیا فقط در فلات ایران زندگی می‌کند و در مناطقی از افغانستان هم گزارش شده است، اما به دلیل امنیت، ایران می‌تواند یک مقصد گردشگری خیلی مهم باشد.»

 

 

به گفته این فعال محیط زیست، پرنده نگر‌ها در زندگی شان فهرستی به نام «لایف لیست» دارند که پرندگان مشاهده شده را در آن ثبت می‌کنند. آن‌ها برای دیدن پرنده «زاغ بور» باید به ایران بیایند و همین مسئله می‌تواند بستر مناسبی برای توسعه گردشگری از راه پرنده نگری باشد. این پرنده در دشت‌های مرکزی ایران و در استان خراسان رضوی (پناهگاه دشت لاغری، سمت بردسکن) و هم چنین در استان سمنان (منطقه توران) مشاهده می‌شود.

به اعتقاد این پرنده نگر، مشهد هم با توجه به ارتفاعات جنوبی و نیز وجود رودخانه کشف رود، محل خوبی است که می‌توان گفت از همه خانواده‌های پرنده‌ها در آن مشاهده می‌شوند، از عقاب سانان و شاهین سانان در ارتفاعات گرفته تا گونه‌های آبزی مثل بوتیمار و چنگر در حاشیه کشف رود. کشاورز می‌گوید: «در همین فاصله هفتاد کیلومتری مشهد دریاچه‌ها و آب بند‌هایی داریم که در فصل‌های مهاجرت، یعنی آبان تا اردیبهشت، میزبان تعداد زیادی پرنده هستند به طوری که وقتی ما این‌ها را در سایت‌هایی که اطلاعات پرندگان را ثبت می‌کنند منتشر می‌کنیم، مدیران علمی تعجب می‌کنند و می‌پرسند: مطمئن هستید چنین گونه‌ای با این تعداد اینجا هست؟ برای نمونه، سال گذشته ۱۶۷ تا فلامینگو دیدیم. فلامینگو پرنده خاصی است که شاید کسی توقع دیدنش را در نزدیکی شهر مشهد نداشته باشد.»

 

مطابق آمار اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، تاکنون ۵۵۶ گونه پرنده در کل کشور و ۳۳۳ گونه در استان خراسان رضوی به ثبت رسیده است. علی خانی، از فعالان انجمن پرنده نگری خراسان و کارشناس حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، این داده‌ها را در اختیار ما قرار می‌دهد. او درباره مقایسه زیستگاه‌های استان با کشور این طور می‌گوید: «خراسان زیستگاه‌های متنوعی دارد، اما فاقد برخی زیستگاه‌ها همچون آب‌های شور یا محیط‎های دریایی است و پهنه‌های آبی کمی دارد. برای نمونه، دریا و دریاچه و سواحل جزر و مدی ندارد. اما با توجه به تنوع اقلیمی و زیستگاهی و داشتن دریاچه‌های پشت سد و هم چنین با وجود رودخانه‌هایی مثل هریرود و کشف رود، شاهد گونه‌هایی از پرندگان آبزی و کنارآبزی در فصل مهاجرت هستیم. گونه‌هایی هم هستند که به صورت بومی در استان مشاهده می‌شوند. بعضی گونه‌ها هم تابستان‌ها به استان مهاجرت می‌کنند.»

به گفته این کارشناس اداره محیط زیست، با توجه به سرشماری‌ای که اواسط دی فقط در زیستگاه‌های آبی و تالابی و رودخانه‌ای انجام می‌شود و پرندگان مهاجر زمستانی آبزی و کنار آبزی را در بر می‌گیرد، سالانه به طور متوسط ۱۵ هزار گونه پرنده در استان مشاهده می‌شوند. این رقم در سال‌های مختلف بین ۱۲ تا ۱۸ هزار گونه متفاوت بوده است. خانی نواحی شرقی استان را جزو بهترین زیستگاه‌های پرندگان در استان خراسان معرفی می‌کند، مکان‌هایی مثل هریرود، تجن، کشف رود و سد‌هایی مثل دوستی. او اضافه می‌کند: «در حدود کشف رود چند بند خاکی داریم که پرندگان بسیاری آنجا جمع می‌شوند. نواحی خواف هم برای پرندگان زمستانی خوب است مثل سد سلامه و سد سِده.»

 

مجموعه گردشگری هفت حوض در کنار برنامه‌هایی که برای پاسخ دادن به نیاز‌های تفریحی مردم مشهد و زائران انجام می‌دهد، حفاظت و بهره برداری از محیط زیست و طبیعت بکر و زیبای هفت حوض را هم در رویکرد‌های خود قرار داده است. احداث باشگاه پرنده ‎نگری هفت حوض یکی از همین فعالیت هاست که زمینه آن از یک سال پیش فراهم شد تا خرداد امسال به طور رسمی افتتاح شود.

یکی از دلایل تشکیل این باشگاه، دور هم آوردن پرنده نگر‌هایی بود که هرکدام جداگانه در مشهد فعالیت می‌کردند. کنار هم آوردن آنان، برای تبادل اطلاعات و تجربه بود تا در نهایت، به رشد پرنده نگری در مشهد کمک کند. به گفته مهدی زارعی، مدیر مجموعه گردشگری هفت حوض، تعداد باشگاه‌های پرنده نگری در کشور کمتر از ۵ تاست. او می‌گوید: «مجموعه هفت حوض اولین باشگاه پرنده نگری شرق کشور است که تاکنون احداث شده و این یکی از قابلیت‌های مهم شهرداری مشهد در حوزه حفاظت از محیط زیست و هم چنین توسعه اکوتوریسم بوده است.»

زارعی منطقه هفت حوض را یکی از زیستگاه‌های خوب پرندگان قلمداد می‌کند، زیرا در این فضای به نسبت بکر، منبع آبی سد طرق قرار گرفته است و همین قابلیت باعث می‌شود پرندگان در فصل مهاجرت به سمت تالاب و برکه این سد بیایند. مدیر مجموعه گردشگری هفت حوض می‌گوید: «ما تا همین لحظه ۱۳۰ گونه پرنده را با تلاش اعضای باشگاه در هفت حوض ثبت کرده ایم.»

باشگاه پرنده نگری هفت حوض با فراهم آوردن چند دوربین دوچشمی و تلسکوپ، و کتابخانه تخصصی طبیعت گردی و اکوتوریسم، برپایی نمایشگاه دائمی عکس، و برگزاری تور‌های متعدد گردشگری و کلاس‌های آموزشی پرنده نگری، باعث ترویج این علم بین علاقه‌مندان مشهدی شده است.

 

 

در بین ۱۳۰ گونه پرنده‌ای که تاکنون در منطقه ملی نمونه گردشگری هفت حوض به ثبت رسیده است، گونه‌های شاخصی همچون شاه بوف، بحری، بوتیمار کوچک، عقاب دریایی دم سفید و عقاب پرپا دیده شده است. علی مهدوی، مسئول باشگاه پرنده نگری هفت حوض، با دادن این اطلاعات از تیمار پرندگان می‌گوید: «در منطقه هفت حوض مکان کوچکی را به تیمار و رهاسازی پرندگان اختصاص داده ایم. با توجه به ارتباطی که با اداره کل محیط زیست استان داریم، تاکنون سه بهله (واحد شمارش پرندگان شکارشده) سارگپه پابلند، از خانواده عقاب ها، تحویل ما داده شده که بعد از یک ماه و نیم نگهداری، رهاسازی شده اند. هم چنین ۸ بهله پرنده شکاری از خانواده شاهین‌ها داشتیم.»

در تیمارگاه هفت حوض بیشتر از پرنده‌های نابالغ نگهداری می‌شود تا به مرحله پروازکردن برسند و در طبیعت رها شوند. مهدوی می‌گوید: «پرنده‌هایی هم هستند که برخی افراد به دلیل خودخواهی، آن‌ها را از آشیانه می‌دزدند و در خانه نگهداری می‌کنند، اما بعد از مدتی که بزرگ می‌شوند و داخل قفس سروصدا می‌کنند و مصرف غذایشان بیشتر می‌شود، تحویل آتش نشانی و محیط زیست می‌دهند. پر‌های اغلب این پرنده‌ها داخل قفس شکسته است. ما آن‌ها را تیمار می‌کنیم و بعد از بهبود، پرواز می‌دهیم.»

درست است که پرنده نگری در درجه نخست یک نوع تفریح و سرگرمی است، اما فایده‌های دیگری هم دارد از جمله اینکه پرنده نگر‌ها محیط امن تری برای پرندگان فراهم می‌آورند. برای نمونه، تا چندی پیش، در یکی از تالاب‌های اطراف مشهد که زیستگاه پرندگان است، شکارچیان زیادی حضور داشتند، اما امروز به دلیل حضور پرنده نگر‌ها در این منطقه، شکارچی‌های کمتری در آنجا تردد می‌کنند. در واقع، پرنده نگر‌ها بازوی یگان حفاظت محیط زیست شده اند. مهدوی معتقد است پرنده نگر‌ها به گسترش اطلاعات و دانش در حوزه پرنده نگری نیز کمک می‌کنند.

 

 

به گفته او، هرچه تحصیل کرده‌های دانشگاهی در شاخه‌های مختلف محیط زیست کمتر اهل تحقیقات میدانی هستند، پرنده نگر‌ها اهل پژوهش اند. به همین دلیل، اطلاعاتی که پرنده نگر‌ها گردآوری می‌کنند به درد متخصصان آکادمیک می‌خورد. این مسئله در همه دنیا شایع است. افراد زیادی هستند که در مکان‌های زندگی گربه‌ها و سگ‌ها به تغذیه دستی می‌پردازند و تأمین غذای این جانوارن برایشان مهم است. آیا پرنده‌های وحشی هم به تغذیه دستی ما نیاز دارند؟

 

مهدوی معتقد است این موضوع موافقان و مخالفان خود را دارد، اما نظر خودش به عنوان یکی از فعالان محیط زیست این است: «پرنده‌های وحشی هیچ وابستگی‌ای به انسان ندارند. به نظر من، تغذیه در شرایط نرمال درست نیست، چون پرنده‌ها به ما وابسته می‌شوند و خوی و خصلت اصلی شان را از دست می‌دهند. آن‌ها بدون انسان هم می‌توانند کار خودشان را بکنند.»

 

به باور یکی دیگر از فعالان محیط زیست، پرندگان در مقایسه با بسیاری از جانوران حیات وحش، کمتر حمایت می‌شوند. برای نمونه، اکنون حامیان سگ‌ها و گربه‌ها زیادند و اگر این حیوانات آسیب ببینند، افراد زیادی هستند که آن‌ها را تیمار و درمان می‌کنند، اما اگر پرنده‌ای وحشی صدمه ببیند، چون نوک و چنگ می‌زند، کسی قادر به نگهداری آن نیست و نابودی این حیوانات به راحتی اتفاق می‌افتد. مصطفی قاسم نژاد می‌گوید: «به ویژه به این دلیل که برای تیمار پرندگان، حمایت کننده مالی هم نداریم.»

او که ۶ سال است در حوزه محیط زیست فعالیت می‌کند. از یک سال و نیم پیش گروهی را با نام «حامیان حیات وحش توس» تشکیل داده است که ۲۰ عضو دارد و کارش تیمار و نگهداری حیوانات حیات وحش به ‎ویژه پرندگان شکاری است. قاسم نژاد برخورد پرنده‌ها به خودرو و قطار و کابل‌های برق و تیرخوردن از سوی شکارچیان را از دلایل مصدوم شدن آن‌ها قلمداد می‌کند و می‌گوید: «سال هاست عکاسی حیات وحش انجام می‌دهم. به روستا‌ها که می‌رفتم شماره تماسم را به افراد محلی می‌دادم. حالا آن‌ها هر وقت به پرندگان مصدوم برخورد می‌کنند، با من تماس می‌گیرند. تعدادی از پرندگان آسیب دیده را هم خود اداره محیط زیست در اختیارم قرار داده است. برای نمونه، یک شاه بوف را در جاهدشهر با تفنگ ساچمه‌ای زده بودند که روی زمین افتاده بود. آتش نشانی آن را به اداره محیط زیست داده بود. محیط زیست هم آن را به من داد که البته تا ساچمه‌ها را درآوردیم، حیوان نماند و مرد. ما تاکنون بیشترین انرژی مان را روی پرنده‌هایی گذاشته بودیم که به دست قاچاقچیان پرنده زنده گیری می‌شدند. یعنی از لانه برداشته می‌شدند. اداره محیط زیست که این‌ها را می‌گرفت، به دست ما می‌رساند تا با تغدیه مناسب و آموزش، بالغ شوند و درنهایت رهاسازی را انجام دهیم.»

 

 

به گفته قاسم نژاد، انجمن حامیان حیات وحش توس در ۴ ماه نخست امسال حدود ۲۵۰ پرنده را نگهداری و تیمار کرده و رهاسازی را انجام داده است، حدود ۱۰ برابر سال گذشته. او درباره علت این افزایش می‌گوید: «چون با هزینه شخصی این کار را انجام می‌دادیم، فعالیتمان محدود بود، اما از آنجا که امسال اداره محیط زیست به ما قول مشارکت و همکاری داد، به گونه‌های بیشتری رسیدگی کردیم و همه پرنده‌هایی را که این اداره به ما می‌سپرد نگهداری کردیم و درنهایت رهاسازی آن‌ها انجام شد. اما بعد از پایان کار، هزینه بسیار کمی به ما پرداخت کردند. جواب مسئولان محیط زیست این بود که بودجه ندارند. به همین دلیل، با آن‌ها قطع ارتباط کردیم. الان هم اعضای گروه به شکل انفرادی دارند در این حوزه فعالیت می‌کنند. فعالیت امسال گروه ما نمونه بود، اما به چشم نیامد.»

همه تلاش‌هایی که در حوزه حیات وحش انجام می‌شود برای این است که ما انسان‌ها ارتباط بهتری با طبیعت بگیریم. پرنده نگری تفریحی است که ما را به دنیای پررمزوراز پرندگان نزدیک می‌کند. برای غرق شدن در این لذت، باید صبور باشیم و پرحوصله. آشتی با طبیعت کمی زمان می‌برد.